عوامل قسوت قلب
قساوت قلب یا سنگدلی از تعابیر قرآنی است و به معنی سختی و عدم انعطاف و پذیرش قلب انسان در مقابل حق و حقیقت می باشد. و در اصطلاح قرآنی به قلب های که در برابر حق، خشوع و انعطافی نداشته باشد و نور هدایت در آن نفوذ نمی کند، قاسیه گویند. قساوت قلب یکی از مهمترین عواملی است که انسان ها را از شناخت خداوند و سیر به سوی او باز می دارد.
قرآنکریم با طرح مطالب و ذکر قصص مرتبط، به مبارزه با این صفت مذموم پرداخته و با ذکر عوامل و آثار آن به انسان های غافل، آگاهی و معرفت بخشیده است . که در مقاله حاضر به ذکر درجات قساوت، عوامل و آثار آن و اینکه چگونه میتوان این صفت مذموم را درمان کرد، اشاره خواهیم داشت.
درجات قساوت:
قلب یکی از حساس ترین اعضاء بدن انسان است؛ که قابلیت های اعجاب انگیزی در آن نهفته است. از جمله آن قابلیت ها این است که در برابر عواطف انسانی تغییر پذیر بوده و بناء به شرایط و موقعیتی که برای انسان پیش می آید، می تواند نرم یا سخت گردد؛ و حتی این نرمی و سختی هم، دارای درجات متفاوتی بوده؛ تا جایی که دل انسان از شدت قساوت می میرد. قرآن کریم این درجات را با تمثیل زیبایی بیان کرده است:
*«ثم قست قلوبکم….فهی کالحجاره أو أشد قسوه»
ترجمه: سپس دل های شما سخت شد…همچون سنگ یا سخت تر!
* « و إن من الحجاره لما یتفجر منه الأنهار»
ترجمه: و هرآئینه از سنگها نوعی است که می شکافد و از آنها نهرها جاری میشود.
*« و إن منها لما یشقق فیخرج منه الماء»
ترجمه: و پاره ای از آنها شکاف بر میدارد و آب از آن تراوش می کند.
* «و إن منها لما یهبط من خشیه الله»
ترجمه: و پاره از خوف خدا به زیر می افتد.
الله متعال در این تمثیل زیبا به بیان شدت و درجه قساوت مردم یهود، اشاره کرده و بیان میدارد که قلب انسان در شدت قساوت به درجه ای میرسد که حتی از سخت ترین سنگها هم سختتر میشود. این تهدیدی است سربسته، برای جمعیت بنی اسراییل و تمام کسانی که خط آنها را ادامه می دهند.
عوامل قساوت قلب:
- جهل و غفلت:
یکی از عواملی که سبب بروز قساوت قلب میگردد، جهل و غفلت است. جهل تصویر نادرستی از واقعیت در برابر انسان ایجاد کرده و مانع نفوذ نور ایمان در قلب میشود، چنانچه الله متعال خطاب به پیامبر صلی الله علیه و سلم می فرماید: «فإنک لاتسمع الموتی و لاتسمع الصم الدعاء إذا ولو مدبرین»
ترجمه: تو نمی توانی صدای خود را به گوش مردگان برسانی و نه سخنت را به گوش کران، هنگامی که روی برگردانند.
- اعراض از یاد خدا:
از دیگر عوامل سخت شدن قلوب، فراموشی خدا و اعراض از یاد الله متعال است: « الذین کانت أعینهم فی غطاء عن ذکری و کانوا لایستطیعون سمعا»
ترجمه: آن کسانی که دیدگانشان از یاد من درحجاب بوده و توان شنیدن نداشته اند.
انسان یا از راه چشم و دیدن آیات الهی به حق میرسد؛ یا از طریق گوش و شنیدن. و لکن کفار چون راه های رسیدن به حق را در خود نابود کرده و از یاد او غفلت ورزیده اند، دلهایشان سخت و در برابر حق نفوذ ناپذیر گردید.
- گناه:
گناه نشانه غفلت از خداوند است که موجب سیاهی دل و ضعف ایمان شده و در صورت استمرار، بر دلها مهر قساوت زده میشود. الله متعال میفرماید: «أولم یهد للذین یرثون الأرض من بعد أهلها أن لو نشاء أصبناهم بذنوبهم و نطبع علی قلوبهم فهم لایسمعون»
ترجمه: آیا کسانی که وارث روی زمین بعد از صاحبان آن می شوند، عبرت نمی گیرند که اگر بخواهیم، آنها را نیز به گناهان شان هلاک می کنیم و در دلهای شان مهر می نهیم تا ( صدای حق را) نشنوند.
- لجاجت
انسان از روی لجاجت، چشم خود را در برابر نشانه های الهی بسته و بر جهل خود پافشاری میکند: «ثم قست قلوبکم فهی کالحجاره أو أشد قسوه…»
ترجمه: سپس دل های شما سخت شد…همچون سنگ یا سخت تر!
قساوت در آیه کریمه به لجاجت های قوم بنی اسرائیل در جریان ذبح گاوی اشاره دارد که از جانب الله متعال جهت روشن شدن حقیقت امر در قتل شخصی از بنی اسرائیل دستور داده شده بودند. آن قوم بعد از دیدن معجزات الهی به جای تقویت ایمان از روی لجاجت به آنها بی توجهی کرده تا آنجا که خداوند دلهای آنها را به سنگ تشبیه کرده است.
علایم انتشار قسوت قلب در میان ما:
علایم متعدد فردی و اجتماعی دال بر آن است که عملا قسوت قلب به گونه گسترده در میان اجتماع امروزی منتشر می باشد، از قبیل:
- عدم شعور و احساس خشوع در نماز و عبادات های ما.
- عدم تأثیرپذیری و گریه هنگام تلاوت قرآن کریم.
- عدم خویشتنداری از شبهات در معاملات.
- ظلم و تعدی برحقوق دیگران.
- جفاء و سوء ظن در میان یکدیگر.
- انتشار قطع صله رحمی میان خانواده ها.
آثار قسوت قلب:
قلب مرکز عواطف انسانی و عضو مهمی است که بنابر فرموده رسول اکرم صلی الله علیه وسلم، با صلاح آن همه وجود به صلاح در می آید و هر گاه که سخت گردد، آثار زیانباری در پی خواهد داشت از جمله:
دل مردگی:
از بزرگترین آثار قساوت قلب اینست که دل انسان، اسیر مرگ میشود. گر چه به ظاهر زنده است؛ اما در واقع مرده متحرکی بیش نیست. خداوند متعال در باره آنها در آیه ۵۲ سوره روم خطاب به پیامبر صلی الله علیه وسلم می فرماید:« تو نمی توانی صدای خود را به گوش مردگان برسانی و نه سخنت را به گوش کران…». بر اساس این آیت انسان به علت قساوت درونی و سنگدلی، به مرده تبدیل شده که حتی پیامبر اسلام نیز توان زنده کردن دل آن ها را ندارد.
زندگی تنگ و دشوار
از دیگر آثار قساوت قلب کاهش روزی و دشوار شدن زندگی است: « و من أعرض عن ذکری فإن له معیشه ضنکا و نحشره یوم القیامه أعمی»
ترجمه: و هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی سخت و تنگی خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور می کنیم!
درمان قساوت قلب:
- مداومت بر ذکر الله متعال: الله متعال میفرماید: «ألا بذکر الله تطمئن القلوب»
- دعای طلب هدایت کردن از الله متعال: پیامبر صلی الله علیه وسلم همیشه دعا میکردند: “اللهم اهدنی و سددنی” رواه مسلم.
- محافظت بر فرایض: الله متعال فرمودند: «إن الصلاه تنهی عن الفحشاء و المنکر»
- تلاش در راستای کسب حلال و ادای امانت.
- کثرت نوافل و طاعت: ” مایزال عبدی یتقرب لی بالنوافل جتی أحبه” متفق علیه
- به کثرت یاد کردن مرگ: از ابودرداء نقل شده است که فرمودند:” من أکثر ذکر الموت قل فرحه و قل حسده” یعنی کسی که به کثرت مرگ را یاد کند، خوشی و حسدورزی اش تقلیل می آبد.
- همنشینی با صالحان و کثرت حضور در مجالس ذکر و علم.
- کثرت توبه و استغفار.
و من الله التوفیق و السداد