توبه
بسم الله الرحمن الرحیم
«یاأَیُّهَاالَّذِینَ آمَنُوا تُّوبُوا اِلَی اللهِ تَوبَةً نَصُوحاً عَسی رَبُّکُم ان یُکَفِّرَ عَنکُم سَیّأتِکُم وَیُدخِلَکُم جَنّاتٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ یَومَ لا یُخزِی اللهُ النَّبِیَّ وَالَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُم یَسعی بَینَ أَیدیهِم وَبأَیمانِهِم یَقُولُونَ رَبَّنا اَتمِم لَنا نُورَنا وَاغفِرلَنا، اِنَّکَ علی کُلَّ شَی ءٍ قَدِیرٌ»
«ای کسانی که ایمان آورده اید، به درگاه خدا توبه نصوحا (خالص و با دوام ) کنید. امید است که پروردگار تان بدیهایتان را از شما بزداید و شما را به باغهایی که در زیر (درختان) آنها جویبارها روان است درآورد. در آن روز خدا پیامبر (خود) و کسانی که با او ایمان آورده بودند خوار نمی گرداند، نورشان پیشاپیش آنان و از سمت راست شان روان است. می گویند: پروردگارا! نور ما را برای ما کامل گردان و بر ما ببخشای که تو بر هر چیز توانایی.»
عناصر تشکیل دهنده توبه
ماده {ت و ب} در زبان عربی بر رجوع و بازگشت دلالت دارد. توبه به سوی خدا یعنی بازگشت و رجوع به درگاه خداوند و تسلیم در پیشگاه او. و آن به این دلیل است که انسان مدام باید با پروردگار خود باشد و به ریسمان او چنگ زند. و از او گریزان نگردد. همانطور که انسان برای حیات معنوی، خود را از خداوند بی نیاز نمی داند در حیات جسمانی هم نباید خود را از او بی نیاز داند و چه بسا در قیامت، نیاز انسان به خداوند بیشتر است.
تعریف و حقیقت توبه
توبه، یعنی ندامت و پشیمانی و بازگشت خالصانه از اعمال که سبب ناخوشنودی رب العالمین میشود.
حقیقت توبه: عذر خواهی قولی و فعلی، صادقانه و مخلصانه که در او بازگشتی وجود نداشته باشد و سبب محو گناهان گذشته تایب گردد.
چنان که الله متعال در قرآن کریم می فرماید:
«یاأَیُّهَاالَّذِینَ آمَنُوا تُّوبُوا اِلَی اللهِ تَوبَةً نَصُوحاً» ای کسانی که ایمان آورده اید به درگاه خدا توبه راستین کنید.
این آخرین پیام الهی در قرآن در رابطه به مومنان است که آنان را به توبه و بازگشت خالص و صادقانه به سوی پروردگار، دستور می دهد.
و در جای دیگر از قرآن کریم می فرماید:
«وَتُوبُوا اِلَی اللهِ جَمیعاً أَیُّهَ اَلمُومِنُونَ لَعَلَّکُم تُفلِحُون».
«ای مومنان همه به درگاه خداوند توبه کنید باشد که رستگار شوید»
خداوند متعال در این آیه همه مسلمانان را به توبه دستور داده، و هیچ کدام را اگر چه در مرتبه عالی استقامت باشد و از نردبان پرهیزگاران عروج نموده باشد، مستثنی نکرده است.
همچنان، خداوند متعال در قرآن کریم به بنده گان عاصی و گنهکار خود مژده و بشارت می دهد و آنان را بسوی رحمت و بخشش خود فرا می خواند.
«قُل یا عِبادِی الَّذِینَ اَسرَفُوا عَلی اَنفُسِهِم لا تَقنَطُوا مِن رَحمَةِ اللهِ اِنَّ اللهَ یَغفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً اِنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحیِمُ»
«بگو ای بندگان من که بر خویشتن زیاده روی روا داشته اید از رحمت خدا ناومید مشوید. در حقیقت خداوند همه گناهان را می آمرزد که او خود آمرزنده گناهان است.»
معنی توبه نصوح یا خالص چیست؟
حافظ ابن کثیر در تفسیر خود می گوید: توبه نصوح یعنی توبه صادق قطعی که موجب محو گناهان توبه کننده می گردد. شکافهای او را ترمیم و پراکندگی او را جمع گرداند و همچنین موجبات پوشاندن گناهان و خطاهای بنده عاصی را فراهم آورد.
محمد بن کعب قرطبی می گوید: توبه نصوح در بردارنده چهار چیز است:
- استغفار با زبان
- امتناع و خوداری با اندام
- قصد ترک و عدم بازگشت به گناه با قلب
- ترک و مهاجرت از یاران و همنشینان بد.
بر خلاف و پندار عوام، توبه زبانی به تنهایی توبه محسوب نمی شود. بلکه توبه یک امر بزرگتر، عمیق تر و سخت تر از توبه زبانی است. البته تلفظ توبه مطلوب است ولی بعد از تحقق و تصمیم قطعی در انجام آن و بعد از اقرار و اعتراف به گناه و درخواست عفو و مغفرت از پیشگاه پروردگار. صرف استغفار و اعلام توبه به وسیله زبان بدون تصمیم قلبی درست نمی باشد – همانطور که خانم زاهده و عابده، رابعه عدوی چه نیکو گفته « اِنَّ استغفارنا یَحتاجُ الی استغفار» « استغفار زبانی ما نیاز به استغفار دارد» زیرا زبان ما چیزی را می گوید که قلب ما بدان باور ندارد.
به قول شاعر:
توبه بر لب، سبحه بر کف، دل پر از شوق گناه معصیت را خنده می آید ز استعفار ما
کم نبودند کسانی که از استغفار زبانی درخواست مغفرت نمودند. حقیقت توبه در واقع عبارت است از عمل عقلی، قلبی و بدنی. که با عمل عقلی و شعوری آغاز می شود و به دنبال آن عمل قلبی تراوش می یابد و اعمال بدنی در راستای آن ظاهر می گردد. به همین سبب حسن بصری در مورد توبه گفته است: توبه عبارت است پشیمانی قلبی و استغفار زبانی و اجتناب اندام و تصمیم قاطع به عدم بازگشت به گناهان است.
فضیلت توبه و توبه کنندگان در نزد الله
خداوند متعال در آیات زیادی در قرآن کریم بندگان خود را به توبه و بازگشت تشویق و ترغیب نموده و می فرمایید: «لا تَقنَطوا مِن رَحمَةِ اللهِ اِنَّ اللهَ یَغفِرُ الذُّنُوبَ جَمیِعاً»
«از رحمت خداوند مأیوس نباشید زیرا خداوند همه گناهان را می آمرزد»
و در جای دیگر می فرمایید: « اِنَّ الله یُحِبُّ التَّوّابِینَ وَیُحِبُّ المُتَطَّهّریِنَ» خداوند توبه کاران و پاکیزگان را دوست می دارد.
پس ثمره بازگشت و توبه خالصانه به درگاه خداوند دستیابی به محبت الله ج است که هیچ مقام بالاتر از مقام دوستی و محبت پروردگار با بنده اش نیست. الله متعال از بنده تایب خود خوشش میاید و از آمدن بنده گنهکار خود به درگاه اش لذت می برد و او را با گرمی و با نعمت بزرگ بخشش و گذشت استقبال می کند.
چنانچه در حدیث رسول الله صل الله علیه واله وسلم فرموده اند :
« لَلَّهِ اَفرَحُ بِتَوبَةِ عَبدِهِ مِن اَحَدِکُم سَقَطَ عَلی بَعیِرِهِ وَقَد اَضلَّهُ بَارضِ فَلاة»
« شادمانی خداوند نسبت به توبه بنده اش « هنگامی که به درگاه او توبه کند» از شادمانی یکی از شما که شترش را در بیابان پیدا کند بیشتر است».
توبه نزد خداوند از چنان منزلتی برخوردار است که سایر عبادات و طاعات برخوردار نیستند. به همین دلیل است که خداوند از این که بنده اش توبه کند بسیار شادمان می شود که چنین شادمانی خداوند را پیامبر بزرگوار ما چنین توصیف کرده است: مردی در بیابان همراه با اسپ سواری اش وارد شده باشد و آب و غذای او بار اسپ اش باشد، پس در آن بیابان سر نهد و بخوابد و هنگامی که بیدار شود اسپ اش رفته باشد و بسیار به دنبال آن گردد آن را نیابد تا آنجا که گرما و تشنگی بر او سخت فشار آورد. آنگاه بگوید: بگذار جای که بودم باز گردم و به خواب روم تا بمیرم، پس سر به زمین نهد و بعد از مدتی بیدار گردد، اسپ خود را با آب و غذا نزدیک خود بیند، و از نهایت شادمانی بگوید: خدایا تو بنده منی و من خدای تو!این مرد از نهایت خوشحالی کلمات را اشتباه بیان می کند. این بنده چقدر خشنود و شادمان است. خداوند متعال بمراتب نسبت به توبه بنده مومن خود خوشنودتر و شادمان تر از این مرد است.
و در حدیث قدسی که بخاری آن را روایت می کند در مورد بنده که خدوند متعال را دریابد و خود را به وسیله نوافل نزدیک کند چنین فرموده:
« ما یَزال العَبدُ یتقرّبُ اِلیَّ باالنوافل حَتّی اُحِبُّهُ فَاِذا اَحببتُهُ کُنتُ سَمعَهُ الَّذِی یَسمَعُ بِهِ وَ بَصَرَه الَّذی یُبصِرُ به وَیَدَهُ الَّتی بِها … و لَیِن سَألَنِی لأُعطِیَنَّهُ و لَیِن اِستعاذَنِی لَاعُبِذَنَّهُ»
« بنده که پیوسته به وسیله نوافل به سوی من تقرب می جوید تا اینکه دوستش می دارم و چون دوستش داشتم گوش او می شوم که بدان می شنود و چشمش می شوم که بدان می بیند و دستش می شوم که با آن چنگ می زند و پایش که بدان راه میرود و اگر از من درخواست کند به وی می دهم و اگر از من پنا جوید به وی پناه می دهم ».
بنا بر این در قاموس دین توبه و بازگشت از لحاظ معنویات رسیدن به خدا از اهمیت خاص برخوردار است. بنده تایب با توبه خویش همه کدورت های باطنی را با ضیایی معنوی و نور الهی شستشو می دهد. با توبه های صادقانه و با اشک و آه خالصانه به درگاه خداوند متعال تقرب می جوید و خویشتن را عاجزانه و عاشقانه به محبوب خود می سپارد و از پروردگار خود عفو و بخشش می طلبد. در نتیجه توبه های صادقانه و خالصانه سبب عفو و بخشش گناهان و نزدیکی ودوستی با الله متعال می گردد که سعادت بزرگیست دوستی با الله متعال.
فواید و ثمره های توبه
توبه که در او ندامت و پیشیمانی همراه با اشک و آه و انجام صدقات و حسنات باشد بیشتر مورد پسند و استقبال رب العالمین قرار می گیرد. شخص توبه کننده نور ایمان را در قلب اش حس کرده در زندگی شخصی، خانوادگی، اجتماعی اش خیر و برکت، سعادت و خوشبختی رونما می گردد.و تمام گناهان توبه کننده به حسنات و نیکی ها تبدیل میشود چنانچه که الله متعال در قرآن کریم می فرمایید:
اِلاّ مَن تابَ وآمَنَ وعَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَاُولیِکَ یُبَدَّلُ اللهُ سَیَّیاتِهِم حَسَناتٍ وَکانَ اللهُ غَفُوراً رَحیما»
« مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته کند، پس خداوند بدیهایشان را به نیکی ها تبدیل می کند و خداوند همواره آمرزنده و مهربان است».
شخص تایب بیشتر به رحمت، مغفرت و بخشش پروردگارش یقین حاصل می کند قلبش نرم و لطیف مهربان می گردد و آهسته آهسته زندگی اش خدایی میشود. خیر و خوبی ها رزق و روزی از هر طرف او را استقبال می کند به آرزو های دیرینه اش دست میابد.
چنانچه که الله متعال در قرآن کریم می فرمایید:
« وَمَن یَتَّقِ اللهَ یَجعَل لَهُ مخرَجاً وَیَرزُقهُ مِن حَیثُ لَا یَحتَسِبُ وَمَن یَتَوَکَّل عَلَی اللهِ فَهُوَ حَسبُهُ إِنَّ اللهَ بَالِغُ اَمرِهِ قَد جَعَلَ اللهُ لِکُلِّ شَیءٍ قَدرًا».
«و هر کس تقوای الهی پیشه کند، و از خدا بترسد خداوند از جای که گمان نکند به او روزی می دهد و هر کی بر خدا توکل کند خداوند او را بس است. بی گمان خداوند حکمش را به اجرا می گذارد. خداوند برای هر چیز اندازه مقرر کرده است»
بدون شک بنده توبه کننده بیشتر از همه محبوب رب العالمین می شود و مهر و محبت اش در بین خلق خدا نیز افزون می شود. اطمینان قلب، تواضع و شکستگی، ادب و اخلاق، صفا و صمیمیت، مهر و محبت، فکر و خدمت در وجودش نمایان می شود. صداقت و امانتداری و خدمت به خلق الله رفیق راهش می گردد. هر لحظه به یاد الله بوده و او را مخلصانه و صادقانه عبادت و اطاعت می کند. و از عبادت الله همواره لذت می برد و حلاوت با خدا بودن را می چشد. آری! بزرگترین سعادت دنیا و آخرت نصیب اش می شود.
خداوند متعال توفیق توبه صادقانه و خالصانه نصیب همه ما نماید ” آمین”
منبع: کتاب توبه از یوسف قرضاوی «رح»