نیاز دعوتگران به صبر
نویسنده: مرسل رجبی
مقدمه
ستایش خدایی را که، امتحان کننده ای رنجدیدهگان و بیچاره‌گان، آزمایش‌کننده‌ای مومنان راستگو و پشتیبان شکیبایان و درود و سلام بر پیشوای تقوا‌پیشه‌گان و سرور رنجدیدهگان صبر پیشه و درود و سلام بر خاندان و یارانش.
بدان که در این دنیا انواع صبر بر رنج و صورت های گوناگون آزمون های الهی جزء جدا‌نشدنی ایمان به تقدیر الهی است. و ایمان به تقدیر الهی خواه نیک و خواه بد، رکنی از ارکان ایمان است.
صبر درخشنده ترین خلق و خوی قرآنی است که در جای جای قرآن مورد عنایت پروردگار قرار گرفته است. و همچنان وقتی انسان صبر می کند در برابر مصیبت ها، طاعات و عبادات آنجاست که میزان کذب و صدق آن آشکار میشود. خداوند متعال همچنان در قرانکریم می فرماید: وَلَنَبْلُوَنَّكُم بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ ترجمه: و قطعاً شما را با برخی از (امور همچون) ترس و گرسنگی و زیان مالی و جانی و کمبود میوه‌ها، آزمایش می‌کنیم، و مژده بده به بردباران. سوره بقره آیه ۱۵۵
و اما دعوتگران و مومنان راستگو بیشتر مورد آزمایش پروردگار قرار میگیرند، اینجاست که باید صبر را پیشه سازند. و نیاز مبرم دعوتگران به صبر آشکار میشود، این رسالهٔ کوچک به بیان صبر، اقسام صبر، جایگاه صبر در قرآن و سنت و نیاز هر انسان به صبر و الخصوص مومنان راستگو و دعوتگران به صبر می پردازد.
در آخر از بارگاه ایزد منان استدعا دارم تا رسالهٔ کوچک را برای دیگران مفید و مورد استفاده قرار دهد.
مرسل رجبی
صبـــــــــــــــــــــر
صبر در لغت حبس کردن و بند ساختن را گویند و در اصطلاح عبارت از بند کردن نفس بر چیزی یا از چیزی.
صبر نیروی اخلاقی است که انسان را برای تحمل سختی ها، درد ها و مشقتها آماده می سازد، و او را از بی قراری، آه و فریاد، شور و هیجان، ترس و طمع ودیگر تمایلات نفسی و غریزی باز می دارد.
شـــــــــــــاخه های صبـــــــــر:
امام غزالی ر‌ح در کتاب احیاءعلوم‌الدین می فرماید: صبر دو شاخه دارد:
۱- صبر جسمانی(بدنی)؛ صبر جسمانی عبارت از تحمل کارهای دشوار و مقاومت در برابر سختیها و مشقتها و زیر بار نرفتن می باشد.
۲- صبر نفسانی: که عبارت از باز داشتن خویش از خواسته ها و هوس‌های فطری و غریزی دلخواه یا ناروا می باشد.
صبر جسمانی که هر گاه با موازین شرع منطبق باشد صبر پسندیده است، و صبر مورد نظر شرع که همواره پسندیده است صبر نفسانی می باشد.
انـــــــــــــــواع صبـــــــــــــــــــــر:
در شریعت اسلامی صبر بر سه نوع است. که صبر در برابرطاعات، صبر در برابر معاصی و صبر در برابر مصیبتها وسختی‌ها می باشد.
۱- صبر در برابر طاعات: صبر در برابر طاعات به این معنا است که براطاعت اوامر الهی مداومت و محافظت داشته و تمام فرایض و وجیبه‌های دینی خود را همراه با اخلاص و مطابق دساتیر شرعی انجام دهد.
اموریکه در تحصیل اینگونه صبر ممد‌واقع میگردد، عبارت از معرفت درست خداوند ج، شناخت حق او بر بندگان و بیاد داشتن جزاء و پاداشی است که برای انسانهای مطیع و نیکوکار خود آماده نموده است.
در اسلام طاعات و اوامر زیادی است که آن بر صبر نیاز دارد. مانند صبر در عبادات که عبادات از جمله طاعات اسلام اند و نماز در رأس عبادات قرار دارد که ادای آن صبر و استقامت می خواهد. زیرا نماز یک فر یضه‌ای است که در یک شبانه روز پنج بار تکرار می شود و خداوند مومنان را در ادای آن به صبر و شکیبای امر نموده است. وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا (طه۱۳۲) ترجمه: خانواده‌ی خود را به گزاردن نماز دستور بده (چرا که نماز مایه‌ی یاد خدا و پاکی و صفای دل و تقویت روح است) و خود نیز بر اقامه‌ی آن ثابت و ماندگار باش.
به همین ترتیب اگر بسیار عبادات هم به صبر و استقامت نیاز دارند. مثلاً:
انجام دادن حج، روزه رمضان، ادای فریضه زکات و یا هم طاعات دیگری مانند: صبر در جهاد، صبر در تحصیل علم، صبر در برابر والدین، خوردن رزق حلال و دیگر اوامر الهی.
۲- صبر در برابرمعصیت ها: صبر از معاصی این است که از تمام گناهان اجتناب نموده و همیشه فرار کند. بهترین امری که در تحصیل این گونه صبر کمک می کند، خوف از اللّٰه تعالی و بالاتر از آن استحضار حیا از اللّه تعالی و محبت با او می باشد. زیرا یکی از عناصر ایمان آوردن خوف از اللّه متعال می باشد. چنانچه می فرماید: یا عباد فاتقون, ترجمه؛« ای بنده‌گان من پس بترسید» وهمراه با آن باید به یاد داشته باشد که بهترین ثمره و حاصل این نوع صبر بقا و تقویت ایمان است. و همچنان معاصی سبب می گردد که ایمان به ضعف گراییده و مکدر گردد و نورانیت آن روز بروز خیره تر گردد.
۳- صبر بر مصیبتها و مشقتها: صبر بر مصیبت از نشانه صدق ایمان و رضای کامل به قضا و قدر خداوند است، وقوع آن از جانب اللّه با نشان عقوبت و مجازات انسان است. و یا امتحان و آزمایش الهی که در هر دو حالت باید به صبر استعانت خواسته شود.
دین مقدس اسلام مؤمنان را در حالت مبتلا شدن به مصایب و درد و رنج ناشی از مصیبت ها به صبر توصیه نموده و در مقابل برایشان اجر و پاداش عظیم بشارت داده است، چنانچه می فرماید: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ.(البقرة ۱۵۵) ترجمه: و قطعاً شما را با برخی از (امور همچون) ترس و گرسنگی و زیان مالی و جانی و کمبود میوه‌ها، آزمایش می‌کنیم، و مژده بده به بردباران.
و هم چنان صبر به مصیبتها به این معنی است که در وقت نزول مشکلات و سختیها عنان تحمل و برداشت را از دست نداده و گرفتار خشم وغضب نگردد. و زبان شکایت به مخلوق نگشاید زیرا شکایت‌کردن به مردم منافی به صبر جمیل است، اما شکایت به الله متعال که یگانه مرجع و پناهگاه مومن است نه تنها هیچ منافاتی با صبر جمیل ندارد بلکه از بهترین عبادات بوده و اجر جزیل دارد، چنانچه الله متعال از یعقوب علیه‌السلام حکایت میکند: قَالَ إِنَّمَا أَشْكُو بَثِّي وَحُزْنِي إِلَى اللَّهِ وَأَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ.سوره یوسف آیه ۸۶ ترجمه: گفت: شکایت پریشان حالی و اندوه خود را تنها و تنها به (درگاه) خدا می‌برم، (و فقط به آستان خدا می‌نالم و حلّ مشکل خود را از او می‌خواهم) و من از سوی خدا چیزهائی می‌دانم که شما نمی‌دانید از ایوب علیه‌السلام چنین حکایت میکند:وَأَيُّوبَ إِذْ نَادَىٰ رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ.سوره انبیاء آیه ۸۳ ترجمه: ایّوب را (یاد کن) بدان گاه که (بیماری او را از پای در آورده بود، و در این وقت) پروردگار خود را به فریاد خواند (و عاجزانه گفت: پروردگارا!) بیماری به من روی آورده است و تو مهربانترین مهربانانی (پس بدین بنده‌ی ضعیف رحم فرما).
اموریکه این نوع صبر را در انسان افزایش میدهد، همانا استحضار نعمت‌های بیشمار اللّه متعال است که با یاد آوردن آن از شدت درد و مصیبت می‌کاهد و تأثیرات سؤ روانی آنرا می‌زداید، در این حالت خود را مانند کسی احساس میکند که هزار دینار برایش داده‌اند و او فقط یک دینار را مفقود کرده‌است، همچنان بیاد آوردن اجر وثوابی که اللّه متعال برای صابران مهیا کرده‌است سبب میگردد که حوصله و صبر انسان تقویت گردد.
صبـــــــــــــــــــر در قـــــــــــــــــــــــرآن
آیات از قرآن در باره صبر
۱- وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ(البقرة۴۵)
ترجمه: و از شکیبائی و نماز (که دل را پاکیزه و انسان را از گناهان و پلیدیها به دور می‌دارد) یاری جوئید.
۲- فَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا يَقُولُونَ (طه۱۳٠)
ترجمه: پس تو (ای پیغمبر!) در برابر چیزهائی که می‌گویند (و تکذیب و استهزائی که می‌کنند) شکیبائی کن،
۳- يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (آل عمران۲٠٠)
ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! (در برابر شدائد و ناملایمات) شکیبایی ورزید و (در مقابل دشمنان) استقامت و پایداری کنید و (از مرزهای مملکت خویش) مراقبت به عمل آورید و از (خشم) خدا بپرهیزید، تا این که رستگار شوید
۴- إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ(البقرة۱۵۳)
ترجمه: قطعا خداوندمتعال به همرای شکیبایان است.
۵- و بشرالصابرین (البقرة۱۵۵)
ترجمه: و بشارت ده به شکیبایان.
۶- إنما یوفی‌الصابرون أجرهم بغیر حساب(زمر۱٠)
ترجمه: قطعاً به شکیبایان اجر و پاداششان به تمام و کمال و بدون حساب داده میشود.
۷- أُولَٰئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُو(القصص۴)
ترجمه:آنان کسانیند که دو بار اجر و پاداششان داده میشود، به سبب این که (در راه ایمان اذیّت و آزارها دیده‌اند و) شکیبائی کرده‌اند،
۸- وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا ۖ(سجده۲۴)
ترجمه: و از میان آنها پیشوایانی را پدیدار کردیم که به فرمان ما (و برابر قوانین ما، مردمان را) راهنمائی می‌نمودند، بدان گاه که آنها (در راه خدا بر تحمّل سختیها) شکیبائی ورزیدند.
۹- وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُون (النحل۹۶)
ترجمه: و ما پاداش زیباترین اعمال شکیبایان را می‌دهیم (که ایستادگی بر پیمان و وفای به عهد است).
صبر در قرآن عبارت‌از این است که انسان آنچه را که برایش خوشایند است برای جلب رضایت خداوند متعال برخود هموار گرداند.
توجه فراوان قرآن به صبر بخاطر ارزش دینی و اخلاقی آن است، صبر یک فضیلت اخلاقی ثانوی نیست بلکه یک ضرورت است. و ترقی و تعالی و تکامل آدمی جز در سایه آن امکان پذیر نیست.
اگر صبر نباشد سعادت و خوشبختی فرد و جامعه هیچکدام میسر نیست، بدون صبر نه دین پایدار است و نه دنیا و بنابراین صبر هم یک‌ضرورت دینی وهم یک‌ضرورت دنیوی است و همچنان با توجه به آیات قرآنی میتوان گفت والاترین و بالاترین درجهٔ دینداری صبر است.
کلمه صبر ۱٠۳بار ذکر شده است
فضــــــــــــــــــــایل صبــــــــــــــــــر
صبر فضیلت های زیادی دارد بطور نمونه به فضایل آتی اشاره می نمائیم:
۱- صبر از صفات پیامبران است. همچنانکه خداوند متعال صبر ایوب را در کلامش ستایش نموده است.
۲- صبر اخلاق انسانهای راسخ و بزرگ است، قرآن عظیم‌الشأن می‌فرماید:
وَلَمَنْ صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذَٰلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ ﴿۴۳﴾ ترجمه: کسی که (در برابر ظلم دیگران) شکیبائی کند و (زمام اختیار را از دست ندهد، و با وجود قدرت، از ستمگر) درگذرد (ولی بداند که این عمل باعث گستاخی ظالم نمی‌گردد، این کار او) از زمره‌ی کارهائی است که باید بر آن عزم را جزم کرد و بر آن ماندگار شد.
۳- صبر خود دلیل صدق وتصدیق ایمان مؤمن است، چنانچه خداوند متعال در سوره عصر به وضاحت بیان نموده است. {إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْر}ِ (العصر/۳) ترجمه: مگر کسانی که ایمان می‌آورند، و کارهای شایسته و بایسته می‌کنند، و همدیگر را به تمسّک به حق (در عقیده و قول و عمل) سفارش می‌کنند، و یکدیگر را به شکیبایی وصبر توصیه می‌نمایند (که موجب رضای خدا میگردد).
۴- صبر کلید گشایش مشکلات انسان است، پیامبر بزرگوار اسلام می‌فرماید: واعلم أنالنصر مع الصبر.
۵- صبر وسیله رسیدن به قیادت و زعامت در دنیا و امامت در آخرت است.
۶- فضیلت ومنزلت صبر به حدی میرسد که خداوند متعال اجر و پاداش صبر کننده‌گان را بی حساب وعده می دهد: إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴿۱۰﴾ ترجمه: قطعاً به شکیبایان اجر و پاداششان به تمام و کمال و بدون حساب داده میشود.
۷- کسیکه در مقابل مصیبتها صبر میکند خداوند متعال به او پاداش وعده داده است، خداوند منان در کلام پاکش اشاره نموده‌است: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ.(البقرة ۱۵۵) ترجمه: و قطعاً شما را با برخی از (امور همچون) ترس و گرسنگی و زیان مالی و جانی و کمبود میوه‌ها، آزمایش می‌کنیم، و مژده بده به بردباران.
۸- صبر بزرگترین وسیلهٔ‌ای موفقیت است.
نیـــــــــــــــــــاز هـر انســــــــــــــــــــــــــــان به صبـــــــــــــــــر
صبر از صفات لازمی و وسیلهٔ حتمی کسب موفقیت است، و بدون آن برای هیچ کسی ممکن نیست که به مقاصد و اهداف خود دست یابد زیرا در اکثر حالات اهداف و مقاصد تنها از طریق استقامت و پایمردی و قبول هرنوع مشکلات و مصایب در راه کسب آن بدست آمده می‌تواند، این قاعده کلی و عامی است که میتوان آنرا به زوایای زنده‌گی انسان تطبیق کرد مثلا: دانشجوی‌که می‌خواهد درجهٔ خوبی در امتحانات کسب کند باید خود را مدت‌ها در حبس نگهداشته و به تکرار و فراگیری درسهای خود مصروف گردیده و راحت‌طلبی و لذت‌ها زنده‌گی را ترک نماید، تا بتواند هدف خود را بدست آرد به عین ترتیب تاجری که می خواهد موفق باشد و هر انسان هدفمند که می‌خواهد به موفقیت دست یابد باید راه صبر و استقامت را پیش‌گیرد، به خاطر اهداف خود هر نوع مشکلات را متحمل شود، این قاعده همچنانکه به افراد قابل تطبیق است به جوامع و امت‌ها منطبیق است. بنأ هر امت که می‌خواهد به اهداف و مقاصد خود برسند باید شعار اصلی خود را صبر و استقامت بگردانند، سپس صبر برای هر انسان ضروری است که در غیر آن به یک گیاه خشکیده مبدل خواهد شد که در مقابل حوادث و باد‌های تند می شکند و نابود میگردد.
صبر برای هر انسان ضروری بوده و با صبر بقای زنده‌گی خویش را تضمین میکند که در مسیر حوادث و نا ملایمات توان سیر و حرکت را کسب میکند. اما فرد مسلمان به صبر‌اشد ضرورت دارد زیرا فرد مسلمان هم چنانکه مکلف است در مقابل حوادث صبر نماید باید نفس خود را کنترول نماید و از ارتکاب معاصی باز دارد و ترک آن بالای نفس خیلی گران تمام میشود.
همچنان انسان مسلمان مأمور به انجام یک سلسله دساتیر شرعی می‌باشد این مأموریت اقتضا میکند که همیشه نفس خود را به انجام طاعات و عبادات مجبور سازد و این کار هم مستلزم صبر است.
نیـــــــــــــاز دعوتگر به صبـــــــــــــــــر
داعی‌مسلمان بیش از هرکس دیگری به صبر و تحمل ضرورت دارد زیرا اورا در دو میدان مصروف کار و زار و مقابله است، یکی در میدان مبارزه و جنگ با نفس خود و دیگر اینکه در صحنهٔ مبارزه با باطل و نهی از منکر و مصروف مقابله با نیروهای شیطانی و گمراه‌کن می‌باشد، پس دعوتگر مسلمان به صبر دو برابر ضرورت دارد و نیازمند است. تا بتواند تا دراین دو جبهه یعنی جبهه مقابله با نفس و در جبهه دعوت الی اللّه مؤفق و از موانع عبور کرده و مشکلات و سختیها را زیرپا کند، اما اگر صبر را از دست داد، از میدان دعوت و جهاد عقب‌نشینی کرده و نه‌تنها اجر وثواب موعود را از دست میدهد بلکه خود را در معرض سخت‌ترین محاسبه و مجازات اخروی قرار میدهد.
و همچنان طبیعت زنده‌گی بشری و بالخصوص دعوتگران به گونه است‌که آزمون‌ها و ابتلائات حتما فرا راه انسان قرار می گیرد، پس صبر یگانه راه پیروزی در این راه است. خداوند متعال در قرآنکریم می‌فرماید: أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ ﴿۲ عنکبوت) ترجمه: آیا مردمان گمان برده‌اند همین که بگویند ایمان آورده‌ایم (و به یگانگی خدا و رسالت پیغمبر اقرار کرده‌ایم) به حال خود رها می‌شوند و ایشان (با تکالیف و وظائف و رنجها و سختیهائی که باید در راه آئین آسمانی تحمّل کرد) آزمایش نمی‌گردند؟!
ودر جای دیگر می‌فرماید:مَا كَانَ اللَّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَىٰ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتَّىٰ يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ ۗ (۱۷۹آل عمران) ترجمه: ای مؤمنان! سنّت خدا بر این نبوده است که مؤمنان را به همان صورتی که شما هستید (و مؤمن با منافق آمیزه‌ی یکدیگر شده است و مسلمان از نامسلمان جدا نگشته است) به حال خود واگذارد. بلکه خداوند (با محکّ سختیها و دشواریها و فرازها و نشیبهای زندگی، از جمله جهاد، منافق) ناپاک را از (مؤمن) پاک جدا می‌سازد. و (همچنین سنّت) بر این نبوده است که (کسی را از آفریدگان خود، و از جمله) شما را بر غیب مطّلع سازد (تا مؤمنان و منافقان را از طریق علم غیب بشناسید. زیرا این برخلاف سنّت الهی است). ولی خداوند از میان پیغمبران خود، هر که را بخواهد برمی‌گزیند (و بر قسمتی از غیب مطّلع می‌سازد، البتّه بدان اندازه که برای مقام رهبری او لازم و ضروری باشد) پس به خدا و پیغمبرانش ایمان بیاورید، و اگر ایمان بیاورید و پرهیزگار شوید، پاداش بزرگی خواهید داشت.
آزمون‌ها و ابتلائات فرا راه دعوتگران دین‌اللّه قرار می‌گیرد و سنت همیشگی خداوند متعال است. و آنها نیز علاوه به ابتلائات‌که عامه‌مومنین با آن مواجه می‌شوند، از سوی کفار و دشمنان دعوت مورد اذیت و دسایس قرار میگیرند. اللّه متعال می‌فرمایند: وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلَىٰ مَا كُذِّبُوا وَأُوذُوا حَتَّىٰ أَتَاهُمْ نَصْرُنَا ۚ(الانعام۲۹) ترجمه: پیغمبران فراوانی پیش از تو تکذیب شده‌اند (و مورد اذیّت و آزار قرار گرفته‌اند) و در برابر تکذیبها (و اذیّت و آزارها) شکیبائی کرده‌اند (و بر عقیده‌ی خود ماندگار مانده‌اند و سنگر را خالی نکرده‌اند) و اذیّت و آزار شده‌اند (و گرفتاریها و شکنجه‌ها را تحمّل کرده‌اند) تا یاری ما ایشان را دریافته است.
فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ(الروم ۶) ترجمه: پس شکیبائی داشته باش. وعده‌ی خدا به طور مسلّم حق است. یا هم اصحاب رسول‌اللّه ص چقدر شکنجه‌ها را از طرف اقوام خویش متحمل شد. حضرت‌عثمان رض می‌فرماید: رسول‌اللّه ص را شنیدم که به خانواده یاسر می‌گذشت ومی‌فرمود، صبر کنید ای خانواده یاسر یقینا وعده‌گاه شما بهشت است. پس ابتلاء و آزمون سنت همیشگی خداوندمتعال است. و بنده‌گان خود را هر وقت که بخواهد وهر قسم‌که بخواهد مورد آزمایش قرار‌می‌دهد، تا ایمان مومنین و نفاق کافرین ظاهر گردد.
نتیـــــــــــــــــجه گــــــــــــــــــــــــــیری
صبر برای هر انسان ضروری می‌باشد و بقای اورا تضمین می کند، فهم درست از صبر همراه با توقع نصرت دنیوی و اجر اخروی آن مسلمان را از بی‌قراری در برابر مشکلات و مصایب باز می‌دارد. و بالاخره صبر جوهر پختگی و استواری انسان در برابر مصیبتها و دشواریها است و میزان صدق و کذب انسان‌ها می‌باشد.
منـــــــــــــــــابع:
قرآنکریم
۱- خرم‌دل _ مصطفی _ تفسیر نور
۲- البخاری _ محمد بن اسماعیل _ صحیح‌البخاری
۳- حکمت‌زاده _ قمر‌الدین _ اخلاق‌در پرتو اسلام _ انتشارات سیمون _ ش. چ. اول ۱۴۰۱
۴- زیدان _ دکتور‌عبدالکریم _ اصول‌دعوت _ انتشارات جمعیت اصلاح افغانستان _ ش. چ. سوم ۱۳۹۰ ه’ش ۱۴۳۳ ه’ق
۵- نوار‌الاسلام _ اخلاق‌اسلامی
۶- عبادی _ دکتور عبدالله عبدالرحیم _ صبر‌برآزمون‌های الهی و جایگاه‌آن در ایمان _ انتشارات ایلاف _ ش. چ. اول ۱۳۹۴ ه’ش ۱۴۳۷ ه’ق
۷- اخلاق وآداب اسلامی _ صنف‌هشتم _ مربوط مدارس دینی
۸- یکن _ فتحی _فراخوانی و ابعاد آن _ انتشارات احسان _ ش. چ. اول ۱۳۸۲ ه’ش ۱۴۲۵ ه’ق