ایثار و فداکاری یعنی: دیگران را در خیری بر خود ترجیح دادن و فرصت بهره وری از نعمتی را برای دیگران میسر نمودن. تلاش کردن برای بهبود اوضاع زندگی دیگران بدون چشم داشت به گرفتن اجر و پاداش از کسی با استفاده از مال و جان و وقت و جایگاه اجتماعی و سایر نعمت‌هایی که فرد دارد. و در تمامی اینها تنها انگیزه‌ای که وی را به سوی این از خود گذری می‌راند رضایت و محبت الله باشد.
چنانچه الله متعال در توصیف این صفت بیان می دارد:
{وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ} [الحشر: ۹]
«و ايشان را بر خود ترجيح مي‌دهند، هرچند كه خود سخت نيازمند باشند»
این صفت از شعبات ایمان شمرده می‌شود و مبنای آن اخلاق پاک و محبت الله است. صفتی که الله متعال آن را به گونه‌های مختلف در قرآن ستوده است و آن را ویژگی انسان‌های بزرگوار شمرده:
{وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا، إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا} [الإنسان: ۸، ۹]
{و خوراك مي‌دادند به بينوا و يتيم و اسير، به خاطر دوست داشت خدا. ما شما را تنها به خاطر ذات خدا خوراك مي‌دهيم، و از شما پاداش و سپاسگزاري نمي‌خواهيم}
{ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ} [البقرة: ۱۷۷]
{و مال [خود] را با وجود علاقه‌اي كه بدان دارد به خويشاوندان و يتيمان و درماندگان و واماندگان در راه و گدايان دهد، و در راه آزادسازي بردگان صرف كند}
{ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ} [آل عمران: ۱۳۴]
{آن كساني كه در حال خوشي و ناخوشي و ثروتمندي و تنگدستي، به احسان و بذل و بخشش دست مي يازند}.
بدون شک در شرایط امروز که مشکلات از هر طرف ملت عزیزمان را احاطه کرده است یکی از مسایل ارزشمند اخلاقی که باید احیا شود روحیة ایثار و فداکاری می‌باشد. امری که برای بهبود اوضاع به شدت به آن نیاز داریم و از طرفی یکی از خصلت‌های ارزشمندی است که مردم افغانستان از دیر باز به آن شهرت داشتند. و باید از آن محافظت شده و بر قدرت آن بیفزاییم و منحیث یک اخلاق اسلامی تلاش شود تا تبدیل به یک فرهنگ ستوده در رفتارها اجتماعی‌مان گردد.
رسول اکرم صلی‌الله علیه وسلم به عنوان الگوی راستین همة مسلمانان در صفت ایثار و فداکاری یک نمونة ممتاز می‌باشد تا جایی که می‌توان گفت بارزترین صفت رسول الله صلی الله‌علیه‌وسلم فداکاری و ایثار و بخشش ایشان می‌باشد که از همان آغاز دعوت از تمامی منافع شخصی خود یعنی جان و مال و وقت و جایگاه اجتماعی و تمام آنچه داشتند برای اینکه زندگی انسان‌ها خوب شود و از مشکلات نجات یابند، همه و همه را با فداکاری تمام ایثار نمودند. تا جایی که اصحاب شان می‌گویند:
{کان رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَجْوَدَ النَّاسِ وَكَانَ أَجْوَدُ مَا يَكُونُ فِي رَمَضَانَ حِينَ يَلْقَاهُ جِبْرِيلُ وَكَانَ يَلْقَاهُ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ مِنْ رَمَضَانَ فَيُدَارِسُهُ الْقُرْآنَ فَلَرَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَجْوَدُ بِالْخَيْرِ مِنْ الرِّيحِ الْمُرْسَلَةِ}صحیح بخاری
{رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم بخشنده‌ترین فرد بود. و در رمضان که موسم ملاقات با جبرئیل بود بخشنده‌تر می‌شد، جبرئیل هر شب نزد ایشان می‌آمد و با وی قرآن را تکرار میکرد. رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم در بخشش خیر به مانند باد بهاری شتابان بود}
در انجام خیر به مانند باد شتابان بود.
و در جایی دیگر:
{مَا سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- عَلَى الإِسْلاَمِ شَيْئًا إِلاَّ أَعْطَاهُ – قَالَ – فَجَاءَهُ رَجُلٌ فَأَعْطَاهُ غَنَمًا بَيْنَ جَبَلَيْنِ فَرَجَعَ إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ أَسْلِمُوا فَإِنَّ مُحَمَّدًا يُعْطِى عَطَاءً لاَ يَخْشَى الْفَاقَةَ} صحيح مسلم
{در زمان اسلام امکان نداشت چیزی از رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم خواسته شود مگر که ایشان آن را عطا می‌کردند. مردی نزد ایشان آمد و پیامبر به وی گوسفندانی را بخشیدند که بین دو کوه را پر میکرد. مرد به سوی قومش برگشت و فریاد میکرد: ای مردم مسلمان شوید که محمد به گونه‌ای بخشش می‌کند که هرگز از فقر نمی‌ترسد}.
این مثال‌ها نشان می‌دهد که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم به عنوان نمونه‌ای از ایمان و محبت راستین نسبت به الله متعال به مردم و خدمت به ایشان اوج اهمیت را قایل بودند و در این امر کوتاهی نمی‌کردند. هر کاری که می‌توانست مشکلی از مشکلات مردم را برطرف نماید برای رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم اولویت داشت و خواسته‌های شخصی و یا منافع و آرزوهای فردی و یا تعصب و جایگاه اجتماعی‌شان مانع این رسیدگی‌ها نمی‌شد.
و انس بن مالك ميگوید:
{إِنْ كَانَتْ الْأَمَةُ مِنْ إِمَاءِ أَهْلِ الْمَدِينَةِ لَتَأْخُذُ بِيَدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَتَنْطَلِقُ بِهِ حَيْثُ شَاءَتْ} صحيح البخاري
{اگر کنیزی از کنیزکان مدینه دست رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم را می‌گرفت، ایشان با خود به مقصدی که می‌خواست می‌توانست ببرد}.
و این یعنی اوج توجه به جامعه و اهمیت دادن به رفع مشکلات دیگران در هر سطح و سویه‌ای که باشند. این یعنی ایثار و فداکاری به خاطر کسب رضایت الله متعال.
«اسلام یگانه راه حل بحران زندگی بشر است». به شرط اینکه رسول الله صلی‌الله علیه‌وسلم را پیش روی خویش قرار دهیم و هوای نفسانی خود را پشت سر و آنگاه بر مسیر قدم‌های او زندگی خود را بسازیم.
همانگونه که اصحاب و یاران رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم چنین کردند، و با اقتدا به ایشان خود نمونه‌هایی از ایثار و فداکاری درتاریخ بشر گشتند.
خانوادة یاسر جان خود را در راه حفظ برنامة الهی که برای سعادت مردم آمده بود فدا کردند. ابوبکر صدیق تمام آنچه را داشت برای رضای الله متعال داد. و علی رضی‌الله عنه جان خود را در معرض خطر قرار می‌دهد برای حمایت رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم در هنگام هجرت… مردان و زنان زیادی به هبشه هجرت کردند و مال و خانواده و سرزمین شان را ترک گفتند تا دین و برنامة الهی که سعادت انسان‌ها در آن بود حفظ شود و باز دیگران به سوی مدینه رفتند…
زنان صحابه از بزرگترین ایثار گران تاریخ‌اند. خدیجه که مال و دارایی و تمام توان خود را در حمایت همسر و دینش می‌گذارد، اسماء که در مسیر هجرت پیامبر همچون قهرمانی استوار فداکاری کرد. ام سلمه به خاطر دینش فراق شوهر و فرزندش را تحمل کرد…
و اینگونه بود که جامعة مدینه و حکومت اسلامی ساخته شد. ایثار و فداکاری و از خود گذری رمز تفوق و پیشرفت و همدلی و اتحاد است.
و ما امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند این همدلی و اتحاد و تفوق هستیم و راهی جز این نداریم که در پرتو فکر صحیح اسلامی و درک مفاهیم متعالی آن اقدام به عمل نماییم و دست از شعار و سینه چاک کردن به نام دین برداریم و از خود آغاز کنیم ببینیم از اخلاق پاکیزه چه چیزی باخود داریم و آیا ایمان و محبت‌مان نسبت به الله به حدی هست که ما را به سوی نوعی از ایثار و فداکاری هدایت کند و از خدمتی که برای رفاه مردم و بهره مند شدن‌شان از نعمتی می‌کشیم هیچ توقعی جز خشنودی الله نداشته باشیم. و شعار مان در خدمت به دیگران این باشد که:
{لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا} [الإنسان:۹].