تاثیر اخلاص در زندگی فردی و اجتماعی

مقدمه

الحمد لله رب العلمین و الصلاة والسلام علی رسوله الکریم وعلی آله واصحابه اجمعین
وقال تبارک وتعالی فی القرآن الکریم وما امروا الا لیعبدوا الله مخلصین له الدین حنفاء (البینة :۵)
چون نبـــــاشد پاک اعمال از ریا اســـــــت بی حاصل چو نقش بوریا
هرکه را اندر عمل اخلاص نیست در جهان از بنده گان خاص نیست
هـــــر که کارش از برای حق بود کــــار او پیوسته بــــــــا رونق بود
یکی از موارد مهم که در امور زنده گی فردی و اجتماعی یک مسلمان ضروری و حتمی است اخلاص است زیرا بدون اخلاص هیچ چیزی سودی ندارد و اولین گام که انسان مسلمان میگذارد بدون پاداش نیست این پاداش یا خیر و یا شری را در پی دارد.
زنده گی یک فرد مسلمان بدون اخلاص معنی ندارد زیرا پیامبر صلی الله علیه وسلم چنین زیبا میفرمایید. انما الاعمال بالنیات. و این اولین شرط اخلاص است. انسان چه در خانواده خود ویا در اجتماع خود بدون اخلاص گام بردارد در آن خیر و برکتی نیست.
علامه شیخ عثیمین رح چنین میفرماید: اگر کسی، حسن نیت و اخلاص داشته باشد، الله متعال در فعالیت و تلاش و دعوت او، خیر و برکت میگذارد و به وسیله او هر که از بنده‌گانش را بخواهد، هدایت می بخشد، بدین سان انسان، ضمن اینکه خودش به خیر و فراوانی دست میابد، منشا خیر نیز میگردد.
یکی از راز های موفقیت انسان اخلاص در زنده گی وی است در کاری که اخلاص نباشد برکت در زنده گی آن شخص نیست. ما در این مقاله میخواهیم روی چند مورد از مبحث اخلاص بحثی داشته باشیم.

اخلاص یعنی چه؟

اخلاص، صدق و صفا، راستی، بی ریایی، خلوص و صمیمیت.
اخلاص بدین معنی که هدف از همه گفتار، کردار زندگیت فقط و فقط کسب رضایت و خشنودی الله جل جلاله باشد.
مفهوم اخلاص آنست که از سخنان، شغل، زنده گی، مرگ، آرامش، صحبت، حرکت، پنهان، پیدا و همه کردارت تنها یک مقصود داشته باشی و آن رضایت الله متعال است.

ارزش ثواب و منزلت والای اخلاص در نزد خداوند متعال
الله جل جلاله میفرماید:
«وما أمروا إلا لیعبدوا الله مخلصین له الدین حنفاء»(بینه/۵)
امر نشده اند جز اینکه مخلصانه خدای را بپرستند و تنها شریعت او را آیین خود بداند.
یعنی به شما دستور داده شده است که با اخلاص و یکتا پرستی خداوند را که صاحب دین است عبادت کنید. خداوند جل‌ جلاله میفرماید:
«قل إنی أمرت أن اعبدالله مخلصا له الدین»(۱۱).
بگو: من امر شده ام که خدا را بپرستم و پرستش را خاص او بدارم.
«انا انزلنا الیک الکتاب بالحق فاعبد الله مخلصا له الدین.آلا لله الدین الخالص»(زمر/۲-۳ ).
ما این کتاب را که در بر گیرنده حق و حقیقت است بر تو فرو فرستاده ایم پس خدا را پرستش کن و پرستش خود را خالص برای او گردان. هان! تنها طاعت و عبادت خالصانه برای خدا است.
به این بیان شیوای قرآنی نگاه کنید پس دین خالص و ناب و عبادت خالصانه اگر برای خداوند نیست پس برای کیست؟
« آلا لله الدین الخالص»(زمر/۳)
هان تنها طاعت و عبادت خالصانه برای خداوند است.

شرایط اخلاص
اولین شرط اخلاص اصلاح نیت است.
دروازه رسیدن به اخلاص چیزی است بنام نیت پس اگر میخواهی مخلص باشی نیتت را باز بینی کن رسول الله صلی الله علیه وسلم میفرمایید : الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ، وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى
این حدیث یکی از مهمترین احادیث است که امام شافعی در مورد این حدیث می گوید این حدیث یک سوم علم است. و فقد مخصوص نیت است. زیرا نیت ورودی رسیدن به اخلاص
پس اگر میخواهی مخلص باشی اولین کار کی باید انجام دهی بازبینی نیت است.
دومین شرط اخلاص:
یکی از علایم اخلاص آن است که در پی مدح و ستایش مردم نباشی وبه ستایش مردم نسبت به طاعتت اهمیت نده. ممکن است از مدح و ستایش مردم خوشحال شوی، شاید اتفاق بیفتد.
ولی تو آرزو نکن و نگو  «خدای کار بکن که مردم مدح و ستایشم بکند».
سومین نشانه
مورد سوم که دال بر اخلاص است برای پسران و دختران جوان بسیار اتفاق می افتد آنست که علی الرغم فساد مردم، طاعتت را تغییر مده. آیا تو از فرامین الهی فرمانبرداری میکنی بدین دلیل که مردم این کار را انجام میدهند یا بخاطر پای بندی به دستورات خداوند، این کار را انجام میدهی؟
تابستان از راه رسیده، همه‌ی دوستانت مشغول معصیت و گناه اند، تو دستورات پرودگار را اجرا می کردی چون هیچ کس سرکشی و معصیت نمی کرد! حالا که آنان معصیت میکند پس تو هم همین کار را میکنی! این یکی از دلایل عدم اخلاص است چرا؟ چون تو بخاطر چه کسی به دستورات دینی پایبندی؟ بخاطر خدا! خوب، اکنون که مردم بد و فاسق شده اند و از خداوند فاصله گرفته اند، تو در این میان چه کاره ای!
دختری که بخاطر بی حجابی دوستانش، بی حجاب میشود، اخلاص ندارد،

اخلاص در عبادت
عبادت و اطاعت زمانی مورد قبول قرار میگیرد که جوهر اخلاص درآن موجود باشد مقصد از اخلاص اینست که هر کاری را که انسان انجام میدهد فقد حصول خشنودی الله متعال مطمح نظرش بوده و هیچ غرض دیگری در آن دخیل نباشد این حقیقت اهمیت اخلاص در قرآن کریم نیز مورد تاکید قرار گرفته است.
الله متعال میفرماید:
وما امروا الا لیعبدوا الله مخلصین له الدین حنفاء (البینة :۵)
در حالیکه جز این به دین شان دستور داده نشده است که مخلصانه و حق گرایانه خدایای را بپرستند و تنها شریعت او را آئین خود بدانند.
بلا آخره اخلاص را به حیث روح همه ی عبادات معرفی میکند ومی فرماید:
قل إن صلاتی و نسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین.(انعام ۱۶۲).
بگو: مسلماً نماز و عبادتم و زندگی کردنم و مرگم برای پروردگار جهان نیان است.
یعنی عبادت طوری ادا شود که از هر نوع شرک و شوائب آن مانند خود نمایی و خود خواهی خالص بوده و این عمل خاص بخاطر الله متعال باشد. از ابوهریره رضی الله تعالی عنه روایت است که فرمود الله جل جلاله به صورت ها و مال های شما نگاه نمی کند بلکه قلب ها و اعمال شما را می بیند(قلب که از شرک ریا کاری پاک است و عملیکه درست و مطابق شریعت است).

اخلاص در زنده گی فردی
یکی از موارد مهم دیگری که بسیار ضروری است برای هر فرد مسلمان که آن را به یاد داشته باشد اخلاص فردی یک مسلمان است. زیرا خداوند متعال میفرماید:
قل إن صلاتی و نسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین.(انعام ۱۶۲).
بگو: مسلماً نماز و عبادتم و زنده گی کردنم و مرگم برای پروردگار جهان نیان است.
این وقتی است که یک فرد مسلمان خالصانه خداوند را عبادت کند ور نه عبادت برای نمایش و بدون اخلاص باشد هیچ سودی ندارد زیرا هر فرد مسلمان مسئول خودش است.
اخلاص یک فرد مسلمان همیشه مایه خیر و برکت است به عنوان مثال: اصحاب پیامبر صلی الله علیه وسلم چنان اخلاص داشتند که از برکت اخلاص آنها دین اسلام به زودی در تمام عالم رسید. و همیشه مایه فخر ما مسلمانان گردید.
اخلاص گوهری گرانبهای است که با وجود عمل اندک در آمیزد مانند کوهی بزرگی می نماید، و اگر اعمال به وزن کوهها هم باشد چون از اخلاص عاری گردد به اندازه کاهی نزد الله جل جلاله ارزشی نخواهد داشت به همین علت است که پیامبر صلی الله علیه وسلم میفرماید«اخلص دینک یکفیک العمل القلیل»(مستدرک للحاکم عن معاذ رضی الله تعالی عنه) دین خود را خالص بگردان عمل اندک برایت کفایت میکند وهر فرد مسلمان باید این را فراموش نکند که زنده گی فردی وی بدون اخلاص معنی ندارد . زیرا خداوند جل جلاله میفرماید: قل إن صلاتی و نسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین.(انعام ۱۶۲).
این آیه مبارکه سرمشق زنده گی فردی هر مسلمان باشد و فراموش نکند که هر کاری وی بدون اخلاص سودی ندارد.

اخلاص در خانواده
اخلاص در یک خانواده مسلمان باعث خیر و برکت میشود همین اخلاص است که آرامش روحی و روانی را در یک خانواده مسلمان به وجود میاورد . زیرا هر کاری با اخلاص در خانواده صورت گیرد صفا و صمیمیت در آن خانواده میباشد زیرا پیامبر صلی الله علیه وسلم در حدیثی میفرماید:
آن طعامی را که خودت میخوری برایت صدقه است و آنرا برای فرزندت میدهی برایت صدقه است و آنچه را که برای همسرت میدهی صدقه است و آن طعامی را که برای خادمت میدهی برایت صدقه است.
در حقیقت زمانیکه انسان نیت خود را خالص و خود را فقط متوجه الله واحد گردانید، تمام حرکات و سکنات، گفتار و کردار او همه و همه او را بسوی رضای الله جل جلاله رهنمون میشوند چنین انسانی اگر از انجام کار های خیر و اعمال صالحه بخاطر ناتوانی جسمی باز می ماند با وجود شوق و علاقه که نسبت به آن دارد به ادای آن فایز نمی شود الله علیم که دانای همه اسرار ها و راز های پوشیده انسان است اورا به درجه و مقام صالحان و نیکوکاران میرساند.
یعنی اخلاص در خانواده شرط اساسی و محور اصلی در زنده گی یک خانواده مسلمان است.
اخلاص در زنده گی اجتماعی
اخلاص در زنده گی اجتماعی یک مسلمان ارزش بسزایی دارد زیرا بدون شک مدار اعمال بر نیت هاست و برای هر انسان همان چیزی است که نیت کرده است.
اخلاص در زنده گی اجتماعی وابسته برنیت هاست هر کاریکه در اجتماع صورت میگیرد اگر بدون نیت و اعمال صالح باشد خیری در آن نیست از ابو هریره روایت است که حضرت رسول الله صلی الله علیه وسلم گفت خداوند بصورت وجسم های شما نظرنمی کند لکن به دل های شما نظر میکند.
اگر در یک جامعه اسلامی همه به اساس نیت نیک باشد در آن جامعه خیانت وجود ندارد.اخلاص در زنده گی اجتماعی سبب میشود که همه کار ها بخاطر خدا باشد که رضای او تعالی شرط اساسی است که خداوند جل جلاله باز هم چنین میفرماید:
قل إن صلاتی و نسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین.(انعام ۱۶۲).
این آیه الگو و سرمشق در زنده گی اجتماعی فرد مسلمان است این الگوی زیبا وقتی اجرا میشود که به آن عمل شود اگر تمام افرادیکه در اجتماع زنده گی میکند این آیه کریمه به رایش کافیست که زنده گی اجتماعی بدون اخلاص سودی ندارد.
علامه شیخ عثیمین رح چنین میفرماید: اگر کسی، حسن نیت واخلاص داشته باشد، الله متعال در فعالیت و تلاش و دعوت او، خیر و برکت میگذارد و به وسیله او هر که از بنده گانش را بخواهد، هدایت می بخشد، بدین سان انسان، ضمن اینکه خودش به خیر و فراوانی دست میابد، منشا خیر نیز میگردد. شرح ریاض الصالحین.۲/۴۱۱
اخلاص در علم دانش
اخلاص در میدان علم و دانش نسبت به تمام امور دیگر راسخ تر عمیق تر میباشد زیرا شریف ترین ممیزه که الله جل جلاله برای انسان عطا فرموده وبه وسیله آن او را از سایر مخلوقات برتر گردانیده است همین علم میباشد. پس چه قدر شنیع خواهد بود که این برترین و شریف ترین جوهر انسانی تحت تسخیر عوامل شر قرار گرفته با هوس ها و خواهشات مادی در آمیزد! متاسفانه مشاهده میکنیم که جهان امروز بدترین ومرگ بار ترین جراحات را از دست آنعده علمای متحمل شده اند که ارزش های اخلاقی را زیر پا گذاشته و ساحت مقدس علم را با ریا کاری ها و خود غرضی ها ملوث نمودند.
دین اسلام شاگرد واستاد هر دو را وجوباً امر میکند که در مسیر علم و آموزش تجرد و یک سوی کامل داشته، قبل از هر چیزی دیگری متوجه ارزش های متعالی علم و مصالح عامه باشد و باید دریابد که آموختن علم تنها برای کسب مال دنیا و منافع شخصی (چنانچه شیوه هزاران انسان امروزیست) در حقیقت توهین بزرگی به مقام علم بوده وسبب ضیاع رسالت این نعمت الهی میگردد. رسول الله صلی الله علیه وسلم میفرماید:
کسیکه علم را که میتوان به وسیله آن رضای پروردگار را کسب نمود ، برای این بیاموزد که متاع از دنیا بدست بیاورد، در روز قیامت بوی جنت به مشامش نمی رسد (سنن ابی داود عن ابی هریره).
اخلاص در تحصیل
اخلاص در تحصیل وجود ندارد پس این ساعات متمادی بخاطر خدا نبوده است. گذراندن ساعاتی از زنده گیت که بخاطر خداوند نباشد چه سودی دارد! بنا براین چگونه باید در تحصیل اخلاص داشت و نیت و هدف از تحصیل چیست؟ برای کسب اخلاص در امر تحصیل می بایست نیت های را آماده کنی، چرا که دروازه اخلاص نیت است. چه کار کنیم؟! باید به نیت های تحصیل بیندیشیم . چرا درس میخوانیم ؟! چون شخص متدین نباید مردود شود و من نباید آبروی مومنان و متدیان را ببرم. من درس خواهم خواند چون تا به حال رهبری و ریاست دنیا در دست کافران، گمراهان و فاسقان بوده است، وقتی آن رسیده است که این رهبری به عهده ی یکی از دین داران بیفتد، من درس خواهم خواند تا جایگاه ویژه ای از جامع را به خود اختصاص دهم و در آن به ذکر و دعا به درگاه خداوند بپردازم.
بدین ترتیب هر قلم بدست گرفتن و هر نگاه کردن به کتاب به ثواب تبدیل میشوند، به این دنیای زیبا بنگر که چگونه عادت را به عبادت تبدیل میکند. هم درس میخوانی و هم ثواب میبری، شاید بخاطر نیت های خوب علاقه قلبی ات به تحصیل نیز افزایش یابد، در حالیکه دوساعت پیش نمی توانستی یک کلمه بخوانی چه اتفاق افتاد؟
نیت و اخلاص پا به عرصه گذاشتند، پس خداوند جل جلاله از تو خوشنود گشت و قلبت سرحال و پر انرژی شد.

اخلاص در وظیفه
کارمندان که در دفتر کارشان مصروف هستند با همه کار های فکری و فزیکی خود را همچمون نوشتن، حساب کردن و تمام کار های که در آن دماغ خود را خسته می سازند، به نیت ایصال خیر و مصلحت برای سرزمین خود بخاطر کسب رضای الله انجام دهد نباید ارزش کار خود را به مستوی حیوانی تنزیل دهد که همه روز را در ازای علف شبانه خود کار میکند وبس.
زیرا انسان عاقل آنست که نشاط علمی و فکری خود را به مستوای بلند تری قرار داده و آن را برای کسب امور ارزشمند تری بکار گیرد. با تاسف امروز مشاهده می نمایم که یک عده‌ی از این کار مندان جز منطق پول و رتبه را نمی دانند و دین و دنیای خود را در این محدوده ها جا داده، قهر و خوشی،  نشاط و سستی خود را با همین میزان متغیر پیوند میزند.
آیا اخلاص را شناخته اید؟
اخلاص احساس قلبی است که فقط به طاعت پروردگار اهمیت میدهی وعشق و محبت خدایی قلبت را فرا میگیرد، از قلب سرچشمه میگیرد، پس بیاید تا چنین اخلاص را تجربه کنیم، چگونه آغاز میشود؟! با نیت! در پایان، این نسخه اخلاص است. برای این که انسان مخلص باشیم این پنج موارد را رعایت نمایم :
۱٫ در نیتم تجدید نظر می نمایم.
۲٫ همواره از خداوند در خواست اخلاص نمایم.
۳٫ این دعا را در اذکار شبانه روز بخوانیم (خدایا من از این که دانسته و یا ندانسته به تو شرک بورزم به تو پناه میآورم و از تو طلب آمرزش میکنم).
۴٫ برای خودت طاعت مخفیانه، کار نیک پنهانی قرار بده که کسی جز تو و خدایت از آن مطلع نباشد.
۵٫ همیشه الگوباش و طاعتی را که از خلال آن میتوانی باعث هدایت مردم شوی مخفی مکن.

اخلاص در جهاد
بر منسوبین اردوی امت اسلامی ام از افراد وافسران لازم است تا جهاد و رباط شان را از شائبه های نفسانی پاک سازند، زیرا چنان مسولیت مقدس را به عهده گرفته و مرگ و زند گی خود را به آن مربوط ساخته اند که القاب، رتبه ها، مدال ها در مقابل قدسیت و عظمت معنوی آن خیلی ها ناچیز و کوچک جلوه می نماید، بنابر این مقام و رتبه های دنیا نباید خاطر آنان را به خود مصروف سازد بلکه منزلت ونعمت های را برگزینند که الله جل جلاله برایشان در آخرت مهیا کرده است و در دنیا آرزوی جز فداکاری و قربان شدن در راه دفاع از مقدسات و نوامیس اسلامی خود نداشته باشند. از عبدالله ابن عمر رضی الله تعالی عنه روایت است که فرمود:
گفتند که یا رسول الله صلی الله علیه وسلم مرا از حقیقت جهاد خبر ده. گفت: یا عبدالله اگر جهاد و قتال کردی تو صابر و مخلص بودی الله تو را در روزی محشر صابر و مخلص مشهور میگرداند و اگر برای خود نمایی و بدست آوردن مال جهاد کردی و کشته شدی الله جل جلاله ترا خودنما و مال اندوز بر می خیزاند.(سنن ابی داود)
اهمیت اخلاص در عمل صالح
هدف از عبادت راستین مومن آنست که در اعمال دنیوی و اخروی رضای خدا را در نظر گرفته تمام کردارش را مخلصانه برای الله انجام دهد در مقابل این کار های شایسته مستحق بهشت گردیده و در آنجا جاویدان خواهد ماند این نشان میدهد که نیت پاکیزه با عمل نیک رابطه ی استوار ومستحکم دارند که به تنهایی یکدیگر چیزی بی بنیاد می باشد. پس دوام جاویدانه گی و آثار، دوام منزلت هر عالم وعامل بسته گی به نیت نیکو و منظور پاکیزه آنها، به میزان درست کاری و رستگاری شان با الله دارد.
همین رستگاری و نیت خالص در عرصه عمل زنده گی روزمره از لا به لای تمام اعمال دنیوی انسان نیز باز تاب میابد. چونکه تعلق و ارتباط انسان قلباً با الله میباشد. لذا همین ارتباط باعث میشود که تمام زنده گی خود را برای الله سپری نماید. اگر مقصد انسان مسلمان در انجام کار های دنیوی مصلحت و منفعت امت اسلامی باشد در کار ها و درکارها و تلاش خود اخلاص نشان دهد، او را در قلب های مومن جاگزین ساخته مورد تحسین قرار میگیرد. که نام او در طول تاریخ روزنامه ها از او به نیکویی یاد خواهد کرد. همانگونه که در انجام دادن عبادات در سایه اخلاص کامل به الله مورد قبول الهی قرار میگیرد همان دلیل روشن برای لزوم اخلاص مندی در انجام تمام کار های دنیوی میباشد.
قرآنکریم و سنت مطهر رسول الله صلی الله علیه وسلم مجاهدین را تشویق و ترغیب می نماید که با اخلاص کامل در مقابل دشمن برزمد و از شجاعت و دلیری برخوردار باشد.
که در مقابل دشمن هیچ گونه خوف و هراس را به خود احساس نکند. خداوند جل جلاله میفرماید:
آیا آب دادن به حاجیان و آبادی مسجد الحرام با کسانیکه با الله و روز واپسین ایمان آورده اند و در راه الله میرزمند برابر دانسته اید؟ نه، آن دو گروه در نزد الله برابر نیستند و الله ملت ستم گر را رهیاب نمی گردانند .(سوره توبه آیه ۱۱ )
مجاهدین که با اخلاص کامل در راه خدا می رزمند و هدفش جز حصول رضای پروردگار نیست و کسانیکه به انجام کار های دنیوی مشغول اند میان این دو گروه تفاوت بزرگی وجود دارد، جهاد باعث قوت مسلمانان میگردد به مومنان شرف، عزت، امن، استقرار و اطمنان می بخشد. اگر جهاد را با دیگر اعمال دنیوی مقایسه نمایم این دو به مثل آسمان و زمین از هم دیگر متفاوت اند.
در سنت نبوی بر اخلاص در راه الله در صحنه جهاد و پیکار تاکید ها صورت گرفته است. زیرا جهاد کردن در اسلام بلند ترین مقام و مرتبه را دارا است.
ابو موسی اشعری رضی الله تعالی عنه میفرماید:
شخصی از رسول الله صلی الله علیه وسلم درباره قتال پرسید وگفت: شخصیکه بخاطر دلیری یا به حمایت و پیشتبانی یا برای توصیف مردم کسی را به قتل برساند کدام یکی از این ها راه خدا حساب میگردد؟
پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: هر کی هدفش اعلای کلمة الله باشد همان شخص در راه خدامیباشد.

نتیجه گیری
یکی از موارد مهم که در امورزنده گی فردی و اجتماعی یک مسلمان ضروری و حتمی است اخلاص است زیرا بدون اخلاص هیچ چیزی سودی ندارد.
اخلاص بدین معنی که هدف از همه گفتار، کردار زندگیت فقط و فقط کسب رضایت و خوشنودی الله جل جلاله باشد .
اولین شرط اخلاص نیت است دروازه رسیدن به اخلاص چیزی است بنام نیت پس میخواهی مخلص باشی نیتت را باز بینی کن اخلاص در میدان علم و دانش نسبت به تمام امور دیگر راسخ تر و عمیق تر باشد زیرا شریف ترین ممیزه که الله جل جلاله برای انسان عطا فرموده بوسیله آن او را از سایر مخلوقات برتر گردانیده است اخلاص در یک خانواده مسلمان باعث خیر و برکت میشود. همین اخلاص است که آرامش روحی و روانی در یک خانواده مسلمان به وجود میاورد اخلاص در زنده گی اجتماعی یک مسلمان ارزش به سزایی دارد زیرا بدون شک مدار اعمال بر نیت ها و برای هر انسان همان چیزی است که نیت کرده است. یکی از رازهای موفقیت انسان اخلاص در زنده گی وی است در کاریکه اخلاص نباشد برکت در زنده گی آن شخص نیست.
علامه شیخ عثیمین رح چنین میفرماید: اگر کسی، حسن نیت واخلاص داشته باشد، الله متعال در فعالیت و تلاش و دعوت او، خیر و برکت میگذارد و به وسیله او هر که از بنده گانش را بخواهد، هدایت می بخشد، بدین سان انسان، ضمن اینکه خودش به خیر و فراوانی دست میابد، منشا خیر نیز میگردد.

منابع:
قرآن کریم
۱: یحی. امام ابو زکریا. مترجم پوهاند نعمت الله شهرانی. ریاض الصالحین. چاپ اول ۱۳۹۰
۲: عمرو خالد. مترجم سمیه اسکندری فر. اصلاح قلب ها. ناشر خیراندیش.چاپ ۱۳۹۲
۳: اصلاحی. مولانا امین احسن. مترجم. مؤمن حکیمی. تزکیه نفس. تاریخ چاپ. ۱۳۹۱  ناشر جمعیت اصلاح افغانستان
۴: غزالی. محمد . مترجم . مومن حکیمی . اخلاق مسلمان. ناشر اصلاح افکار. تاریخ چاپ ۱۳۸۹
۵: سایت اصلاح آنلاین
۶: خود نویسنده