مقام و منزلت معلم در اسلام

مقام و منزلت معلم در اسلام

فضيلت معلم

قابل ذکر است که تعلیم و تعلم از جمله مسئولیت های دینی و واجبی هر فرد مسلمان میباشد ، زیرا اولین کلامیکه الله تعالی انسان را به آن مورد خطاب قرار داده خواندن است :﴿ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ (۱) خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ (۲) اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ (۳) الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ (۴)﴾^{( علق : ۱-۴ ).}

   ترجمه : بخوان به بركت نام پروردگار خود که آفرید ، آفرید انسان را از خون بسته بخوان ، و پرور دگار تو بزرگوار تر است ، آنکه علم آموخت بوسیله قلم .

درابتداء درین آیه های کریمه الله تعالی وسایل تعلیم را به لفظ خواندن و قلم ذکر کرده است ، و خواندن ونوشتن بوسیله قلم از وسائل علم میباشد ، و این خود دلالت بر اهمیت علم و تعلیم می نماید .

   تعلیم و تعلم از جمله وظایف ومسئولیت انبیاء علیهم السلام و خاتم الانبیا‌ء محمد (صلی الله علیه و سلم) نیز بوده است .

چنانچه آیه مبارکه قرآن کریم به آن دلالت میکند : ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ (بقره : ۳۱).

ترجمه : و آموختاند برای آدم همه نامها را سپس برای ملائکه ها پیش کرد و فرمود : که خبر دهید مرا به نامهای اینها اگر شما راستگو هستید .

همچنان آیه های زیادی و جود دارد که دلالت بر اهمیت علم و علماء می نماید از جمله : ﴿شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ ﴾ (آل عمران : ۱۸).

ترجمه : گواهی داد خدا آنکه نیست هیچ معبود بر حقی مگر او و گواهی دادند فرشتگان و صاحبان علم در آن حال که خدا تدبیر کننده عالم است به عدل.

درین آیه مبارکه شهادت اهل علم با شهادت الله تعالی، و ملائکه یکجا ذکر گردیده است ، واین خود دلیل بر فضیلت علم، وعلماء میباشد .

   در مورد فضیلت علماء و معلمین آیات زیادی وجود دارد، برای ما همین کافی است که الله تعالی اولین معلم برای آدم علیه السلام بوده است .

جایگاه معلم در سنت رسول الله (صلی الله علیه و سلم)

در مورد فضیلت و جایگاه معلم در سنت رسول الله (صلی الله علیه و سلم)همین کافی است که رسول الله (صلی الله علیه و سلم) جناب شان معلم بودند :« إِنَّمَا بُعِثْتُ مُعَلِّمًا» ^{(کنزالعمال : شماره حدیث ، ۲۸۸۷۳ ).}

ترجمه : به تحقیق که من معلم فرستاده شده ام .

رسول الله (صلی الله علیه و سلم) آموختن علم ، و آموختاندن آنرا از عبادت در مسجد برتری داده است ، چنانچه جناب ایشان روزی داخل مسجد شدند ، دوگروهی را دیدند که یک گروه آنها می آموختند و گروهی دومی عبادت میکردند ، رسول الله (صلی الله علیه و سلم) همرای گروهی گه تعلیم میکردند نشست و این عبارت مشهور خویش را فرمودند : إِنَّمَا بُعِثْتُ مُعَلِّمًا» ^{(کنزالعمال : شماره حدیث ، ۲۸۸۷۳ ).}

ترجمه : به تحقیق که من معلم فرستاده شده ام .

این حدیث مبارک صراحت دارد به برتری علم ومعلم بر سائر مردم، زیرا معلم هم برای خود و هم برای دیگران نفع می رساند ، در حالیکه عابد تنها برای خود نفع می رساند .

   همچنان در جای دیگر می فرماید :‌«هنگامیکه بنی آدم وفات میکند ثواب تمام اعمال اش قطع میشود مگر از سه چیز : صدقه جاریه ، علمی که از آن نفع گرفته میشود ، و اولاد صالح که برایش دعا میکند » . ( مسلم : ۱۶۱۳ ) .

   معلمین از جمله کسانی اند که علم نافع از خود بجا میگذارند، که همانا شاگردان شان را که علم آموختاندن از خود بجا میگذارند ، کتاب ، مجله و غیره نشریه ها از خود بجا می مانند .

همچنان : «إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ، وَإِنَّ الْأَنْبِيَاءَ لَمْ يُوَرِّثُوا دِينَارًا، وَلَا دِرْهَمًا وَرَّثُوا الْعِلْمَ، فَمَنْ أَخَذَهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ^{» (سنن ابوداوود : ۳۶۴۱ ).}

   ترجمه :‌ به تحقیق که علما‌‌ٔء ورثه انبیاء ^{(علیهم السلام )} هستند ، و انبیا‌ء دینار و درهمی را به میراث نمی گذارند ، علم را به میراث میگذارند ،پس هرکه آن را گرفت ، قسمتی زیادی را گرفته است .

معلم در آثار و روایات تاریخ اسلامی

از آثار و اقوال علماء و خلفای مسلمین فضیلت و اهمیت معلم را به خوبی میتوان درک نموده ، زیرا آنها عاملین خوب قرآن و حدیث رسول الله (صلی الله علیه و سلم) بودند ، که بعضی از نمونه های آن قرار ذیل میباشد :

۱- آنچه از عمر بن عبدالعزیز روایت شده که میگفت : «إِنِ اسْتَطَعْتَ فَكُنْ عَالِمًا فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَكُنْ مُتَعَلِّمًا، وَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَأَحِبَّهُمْ، وَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَلَا تَبْغَضْهُمْ»^{(جامع البیان العلم و فضله : ۱/ ۱۴۲ ).}

ترجمه : اگر توانستی پس عالم باش، اگر نتوانستی که عالم شوی پس متعلم باش، اگر نتوانستی که متعلم شوی پس علماٰء را دوست داشته باش، اگر نتوانستی پس از آنها بد نبر .

۲- حضرت علی ^{کرم الله وجهه} می فرماید : ” علماء باقی هستند تا زمانیکه دنیا باقی است، اجسام شان مفقود و مثال های شان در قلب موجود است .

۳- یکی از بزرگان میگوید : هر کی میخواهد مجلس انبیاء را ببیند، به طرف مجلس علماء ببیند، پس قدر ایشان را بشناسید .

۴- گویند : هارون الرشید فرزند اش را به نزد اصمعی فرستاد تا از وی علم و آداب فرا گیرد، سپس روزی دید که اصمعی در حال وضوء گرفتن است و فرزند خلیفه دارد برای اش آب میریزد، خلیفه اصمعی را عتاب کرد و گفت : آوردمش تا او را علم و ادب بیاموزی! چرا دستور ندادی که فرزندم با یک دست اش آب بریزد و با دست دیگرش پایت را بشوید؟ !

مسئولیت معلم

۱– دعوت به سوی خدا وتربیت معنوی

دعوت به سوی الله و تربیت معنوی از اولین اهداف علم و تربیت است، زیرا نخستین چیزیکه انبیاء به دعوت آن مامور بودند ، همانا دعوت بسوی الله بود : ﴿أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ﴾(هود :۲).

 ترجمه: آگاه باشید بندگی نکنید مگر الله را به تحقیق که من برای شما از جانب وی (الله ) بیم دهنده و بشارت دهنده هستم .

۲– دعوت از تاریکی ها بسوی روشنائی

رسالت معلم در جامعه همان  رسالت خداوند متعالل است، که فرموده اند :﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ﴾(سوره بقره : ۲۵۷) .

ترجمه: خدا کار ساز بندگان اش است بیرون می آورد ایشان را از تاریکی ها بسوی روشنائی .

نقش سرپرستی ، دستوری ، و خروج آگاهانه افراد از ظلمات به سوی نور به عهده معلم گذاشته شده است.

۳- دعوت به سوی اصلاح جامعه

درقرآن کریم آمده است : ﴿ إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَما تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ ﴾^{(هود:۸۸)}.

من جز اصلاح تا آنجا که توانائی دارم ، و توفیق من جز به خدا نیست .

این شعار تربیتی همه انبیاء بوده که تؤام با عمل تربیتی آنها اسباب اصلاح در تفکر، اندیشه، اخلاق، ونظامات فرهنگی، اقتصادی، و سیاسی، جامعه را در همه ابعاد پدید آورده است . و رسالت معلمی نیز چنین است ، که با کسب توفیق الهی به اصلاح فرهنگ و تربیت فکر و مغزهای متفکر بپردازند، تا تمام عرصه های جامعه به سمت اصلاح حرکت کند .

۴– دعوت به پاکسازی و تربیت اخلاق

توقع اصلاح جامعه بدون اصلاح مربیان و معلمان آن جامعه توقعی بی جا وناروا است .

زیرا پاکسازی و خود سازی را هرکس باید از خود شروع کند، و اخلاق واعمالش را مطابق دستورات اسلام عیار سازد، وآن وقت به اصلاح دیگران بپردازد، تربیت اخلاقی کند، واحساس مسئولیت اخلاقی را در همه عرصه ها در شاگردان رشد دهد، و آنها را متعهد به جامعه اسلامی تحویل دهد .

بعضی ازصفات مهم معلم

ازین که معلم رسالت مهم و مسئولیت بزرگ دریک جامعه را به عهده دارد، و از جانب دیگر جانشین انبیاء خاصتاً رسول الله (صلی الله علیه و سلم) در روی زمین میباشد، بناءً با صفات انبیاء و رسول الله (صلی الله علیه و سلم) خود را آراسته نماید، که بعضی از این صفات قرار ذیل است :

۱- نیت صالح

   معلم با ادای تعلیم برای اولاد جامعه اسلامی فقط رضایت الله تعالی را در نظر داشته باشد، بخاطر اغراض دنیا این مسلک مقدس را انجام ندهد زیرا در آنچه بخاطر دنیا باشد ،پس اجر آن نیزدر دنیا میباشد،« انمالاعمال بالنیات » همانا هر عمل وابسته به نیت است. در حالیکه معلمی وظیفه مقدس است، که هم در دنیا و هم در آخرت اجر و پاداش دارد .

  معلم از تعلیم وتدریس خود طمع مادی نداشته باشد، و بخاطر کسب شهرت، مقام و قدرت ومال این وظیفه مقدس را انتخاب ننماید زیرا در آن برکت نمی باشد .«مَنْ تَعَلَّمَ عِلْمًا مِمَّا يُبْتَغَى بِهِ وَجْهُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ لَا يَتَعَلَّمُهُ إِلَّا لِيُصِيبَ بِهِ عَرَضًا مِنَ الدُّنْيَا، لَمْ يَجِدْ عَرْفَ الْجَنَّةِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»^{(سنن ابوداوود : ۳۶۶۴ ).}

کسی که علمی را که با آن رضایت الله طلب می شود را صرفا جهت منفعت دنیوی (خود) بیاموزد در روز قیامت حتی بوی بهشت هم به مشام وی نخواهد رسید .

۲- قدوه حسنه

    معلم خوب باید در تمام تصرفات و اعمال اش قدوه و نمونه خوبی برای شاگردان اش باشد ، زیرا به اندازه ای که شاگرد از رفتار معلم متاثر میشود ، از گفتارش نمیشود. ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾^{(احزاب : ۲۱ ).}قطعا برای شما در ( اقتداء به )‌ رسول خدا سرمشق نیکو است .

۳- صبر

معلم باید صبور باشد تابتواند هدف تعلیم را بطور کامل اداء نماید ، مسلک معلمی صبر بیشتر را تقاضا میکند، زیرا معلم با افرادی مقابل است که جاهل هستند، اگر آنها عالم و دانا میبودند نزد معلم و مدرسه چی میکردند، ممکن است برای معلم از لحاظ تربیتی ویا عدم یادگیری آزارو اذیت برسانند، بناً معلم نباید زود کم حوصله شود، صبر معلم در مقابل شاگردان از اجر وثواب نزد الله تعالی خالی نخواهد بود .

و معلم صبر را ازمعلم بشریت حضرت محمد (صلی الله علیه و سلم) بیاموزد: روزی مرد بادیه نشین نزد رسول الله (صلی الله علیه و سلم) آمد و جناب ایشان را محکم گرفت، از شدت محکم گرفتن وی در گردن رسول الله (صلی الله علیه و سلم) اثری باقی ماند، و گفت: از مال الله چیزی برایم بدهید! رسول الله (صلی الله علیه و سلم) خندید و امر کرد که برایش چیزی بدهند .

۴- صدق

    معلم باید در گفتار و کردار و همه تصرفاتش صادق باشد، زیرا اگر در گفتار یک چیز و عمل چیز دیگر باشد، شرعا این کار صحیح نمی باشد و شاگردان هم تربیه خراب می شوند ، مثلا اگر دیدند که معلم برای شان وعده کرد اما بر وعده وفا نکرد عین کار شاگردان انجام میدهند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ (۲) كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ ﴾( صف : ۲-۳ ) .

ترجمه :‌ای کسانیکه ایمان آورده اید برای چی آنچه را که میگوئید انجام نمی دهید بسیار بد وزشت است نزد الله آنچه را که میگوئید اما انجام نمی دهید.

۵- حلم

    معلم باید دارای صفات حلم و تانی باشد ، و از عجله دوری نماید و زیاد از جدیت کار نگیرد ، زیرا احیاناً از شاگردان عملی رخ میدهد که چشم پوشی از آن بهتر است ، در صورت عدم حلم و تانی موضوع بزرگ جلوه داده شده ، که در بسا اوقات باعث کسر شان وشخصیت معلم میگردد .

    غضب زیاد برای معلم مصیبت است ، و شاگردان در اثر غضب زیاد در مضیقه بوده از تدریس استاد استفاده درست کرده نمی توانند ، وبجای اینکه فضای صنف صمیمی باشد به مکان دیکتاتوری مبدل میگردد. هر قدر معلم خشم خود را فرو برد به همان اندازه به احترام وقدرش شاگردان تشویق می شوند :« إِنَّمَا الشَّدِيدُ الَّذِي يَمْلِكُ نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَبِ»^{( به روایت مسلم : ۲۶۰۹ ).}

ترجمه : همانا قوی کسی است که در وقت غضب بر نفس خود غلبه داشته باشد .

۶- رحمت و تواضع

 یکی از صفات دیگری که معلم به آن آراسته باشد همانا مهربانی ، شفقت می باشد :﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ﴾^{( آل عمران : ۱۵۹ ) .}

ترجمه : به رحمت الله بود که با آنها مهربان گشتی و اگر تند خو و سخت دل بودی مردم از اطرافت متفرق می شدند .

    تجارب ثابت ساخته است که هر قدر فضای تعلیمی مملو از مهربانی ولطف باشد به همان اندازه یاد گیری بیشتر می شود .

   معلم باید متواضع باشد حتی تا جائیکه منتظر نباشد که شاگران برایش سلام بدهند ، بلکه به اساس سنت رسول الله (صلی الله علیه و سلم) در تقدیم سلام برای شاگردان پیش قدمی نماید .

۷- عفو

   احیانا معلم از عفو و گذشت در مقابل شاگردان و همکاران خود کار بگیرد، با وجود داشتن قدرت مجازات آنها ، اما به تاسی از سنت رسول الله (صلی الله علیه و سلم)در قسمتحقوق فردی خود از عفو و گذشت کار بگیرد، رسول الله (صلی الله علیه و سلم)هیچگاه بخاطر خود کسی را مجازات نکرده مگر در آنچه که حق الله بوده است، چنانچه روز فتح مکه فرمودند : « اذهبوا فانتم الطلقاء »‌ بروید شما آزاد هستید.

با وجودیکه قدرت انتقام و قتل آنها را داشت .

۸– در نظر گرفتن مستوی شاگردان

معلم باید ظرفیت و مستوی شاگردان خود را در جریان تدریس در نظر داشته باشد ، نباید از شاگرد صنف اول توقع شاگرد صنف چهار را داشته باشد ، با هر شاگرد مطابق عقل ، و استعداد شان برخورد نماید .

۹- عدالت

   معلم باید عادل باشد ، مثلا : یک شاگرد را بر شاگرد دیگر ترجیح ندهد ، در اصلاح اوراق و کارخانگی شاکردان خود را امین بداند ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا﴾( النساء : ۵۸ ) .

ترجمه :‌ هر آینه الله امر میکند شما را که امانت را به اهل آن بدهید و هنگامیکه بین مردم فیصله میکردید ، به عدل حکم کنید.

معلم نظر به اینکه فیصله کننده استعداد شاگرد میباشد حیثیت یک قاضی را دارد پس در جریان ارزیابی و تصحیح اوراق از دقت زیادی کار گیرد .

   همچنان در مضمون که تسلط ندارد از تدریس آن خود داری نماید زیرا در صورتیکه حق موضوع را اداء کرده نتواند مواخذه خواهد شد .

۱۰ –تخصص

   معلمی یک مسئولیت جامعه ساز وانسان ساز میباشد بناً بخاطر ادای این مسئولیت بزرگ به انسان های متخصص و نخبه نیاز است ، اصل هم همین است زیرا الله تعالی بهترین بنده گان اش را برای تعلیم و تبلیغ دین خود انتخاب می نمود .

  در صورتیکه اشخاص مسلکی و متخصص در رشته های که در مراکز تعلیمی تدریس میگردد ، انتخاب نگردد ،ساحه تعلیمی به ناکامی مواجه میگردد «إِذَا وُسِّدَ الأَمْرُ إِلَى غَيْرِ أَهْلِهِ فَانْتَظِرِ السَّاعَةَ»^{(صحیح البخاری : ۵۹ ).}هنگامیکه کار به غیر اهل آن سپرده شد ، پس منتظر قیامت باشید .

۱۱- حسن ظاهری

همانطوریکه معلم ملزم است به ساختار تخصصی ، معنوی وباطنی خویش به همان اندازه متوجه ظاهر خود نیز باشد «إِنَّ اللهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ الْجَمَالَ »^{(صحیح مسلم : ۹۳)} الله تعالی زیباست وزیبائی را دوست دارد.

 نظافت را رعایت کرده ، لباس اماکن عام آن با لباس محیط اکادمیک آن فرق داشته باشد .

نه تنها متوجه ظاهر خود باشد بلکه مکان تعلیمی که در آن تدریس میکند را مثل خانه خود دانسته شاگردان را تشویش بر نظافت آن نماید .

   توجه به صحت و روان خود داشته باشد ، زیرا شاگردان از صحت و روان استاد متاثر میگردند ، مشکلات شخصی استاد نباید در ساحه اکادمی آن تاثیر داشته باشد.

   معلم پابند به وقت وحاضری خود باشد به دو علت یکی اینکه در ابتداء با مرکز تعلیمی عهد بسته وباید به عهد خود وفا کند ، دوم اینکه شاگردان را با وجودیکه تعلیم میدهد با اعمال خود تربیه هم میکند وباید ارزش وقت را نیز برایشان بیاموزاند .

۱۲ –ایجاد روحیه وحدت در بین شاگردان

   معلم تنها مسئولیت تدریس کتاب مقرر خود را ندارد، بلکه اشخاصی را تربیه میکند که آینده ساز جامعه انسانی استند . بناً همان طوریکه در تعلیم شان کوشش میکند در بخش تربیه اخلاقی آنها نیز سعی نماید ، مثلا : روحیه اخوت و برادری را در بین شان ایجاد کند ، برای آبادی وطن وخیر رساندن برای انسان ها تشویق شان نماید ، آداب معاشرت اسلامی را در وجود شان رشد دهد .